ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ- ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ: Αλεξάνδρου Στράτος, Δ/ντής ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

Για περισσότερο από μισό αιώνα, με βάση την καλά εδραιωμένη πια βάση των γνώσεων και μέσα από την έρευνα, τις πρόσφατες εξελίξεις στην επιστήμη της ανάπτυξης της πρώιμης παιδικής ηλικίας και την υποκείμενη βιολογία της, μας παρέχουν μια ουσιαστικότερη προσέγγιση για την φυσιολογική ανάπτυξη των παιδιών με αποτέλεσμα να έχουμε μία βαθύτερη κατανόηση που μπορεί να μας ενημερώσει αλλά και να βελτιώσει την υπάρχουσα πολιτική και πρακτική και να βοηθήσει στη δημιουργία νέων τρόπων σκέψης για λύσεις σε αυτές τις δυσκολίες.

Σε αυτή τη σημαντική λίστα που παρουσιάζεται στην έκθεση “From Best Practices to Breakthrough Impacts”, το Center on the Developing Child (Κέντρο για το Αναπτυσσόμενο Παιδί) θέτει ορισμένες βασικές πτυχές της πρώιμης ανάπτυξης του παιδιού.

1. Ακόμα και τα βρέφη και τα μικρά παιδιά επηρεάζονται αρνητικά όταν σημαντικές πιέσεις απειλούν το οικογενειακό τους περιβάλλον και τα περιβάλλοντα που δέχονται τη φροντίδα τους.

Ανεπιθύμητες εμπειρίες στις οποίες εξετέθη το έμβρυο και το βρέφος ή το παιδί της πρώιμης παιδικής ηλικίας μπορεί να οδηγήσουν σε βιο-χημικές αλλαγές στον εγκέφαλο που μπορεί να διαρκέσουν μια ζωή. Οι βιολογικές μεταβολές που συνδέονται με αυτές τις εμπειρίες μπορούν να επηρεάσουν πολλαπλά συστήματα οργάνων και να αυξήσουν τον κίνδυνο όχι μόνο για βλάβες στη μελλοντική ικανότητα και συμπεριφορά μάθησης, αλλά και για προβληματικά αποτελέσματα στη σωματική και ψυχική υγεία.

2. Η ανάπτυξη είναι μια εξαιρετικά διαδραστική διαδικασία και τα αποτελέσματα στη ζωή δεν καθορίζονται αποκλειστικά από τα γονίδια.

Το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται το βρέφος -πριν και αμέσως μετά τη γέννηση- παρέχει ισχυρές εμπειρίες που τροποποιούν χημικά ορισμένα γονίδια με τρόπους που στη συνέχεια καθορίζουν πόσο και πότε εκφράζονται. Οι γενετικοί παράγοντες ασκούν ισχυρές επιδράσεις στην ανθρώπινη ανάπτυξη, από την άλλη όμως, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν την οικογενειακή κληρονομικότητα. Για παράδειγμα, τα παιδιά γεννιούνται με την ικανότητα να μάθουν να ελέγχουν τις παρορμήσεις τους, να εστιάζουν την προσοχή και να διατηρούν τις πληροφορίες στη μνήμη. Οι εμπειρίες τους όμως από το πρώτο ήδη έτος της ζωής αποτελούν θεμέλιο για το πόσο καλά αναπτύσσονται αυτές και άλλες δεξιότητες των επιτελικών λειτουργιών.

3. Αν και ο δεσμός με τους γονείς είναι πρωταρχικής σημασίας, τα μικρά παιδιά μπορούν να επωφεληθούν επίσης σημαντικά από τις υπεύθυνα φροντιστικές σχέσεις με άλλα άτομα, τόσο εντός όσο και εκτός της οικογένειας.

Η κυρίαρχη δυναμική της πρωταρχικής σχέσης ενός μικρού παιδιού είναι οι γονείς του. Αποδείχτηκε όμως ότι οι στενές σχέσεις και με άλλους φροντιστικούς και αξιόπιστους ενήλικες δεν παρεμβαίνουν αρνητικά σε αυτή τη δυναμική. Στην πραγματικότητα, πολλοί φροντιστές μπορούν να βοηθήσουν την κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη των μικρών παιδιών. Οι συχνές λοιπόν δυσκολίες στην παροχή φροντίδας και η έκθεση σε υψηλής επικινδυνότητας ποιότητας αλληλεπιδράσεων στα παιδιά μικρής ηλικίας, μπορούν να υπονομεύσουν την ικανότητά τους να αναπτύξουν ασφαλείς προσδοκίες σχετικά με το εάν και πώς θα ικανοποιηθούν οι ανάγκες τους. Κάτι που μπορεί να «διορθώσει» ένας άλλος φροντιστικά υπεύθυνος ενήλικας.

4. Ένα τεράστιο ποσοστό της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου διαμορφώνεται κατά τα πρώτα τρία χρόνια μετά τη γέννηση, αλλά το παράθυρο ευκαιρίας για την ανάπτυξή της δεν κλείνει στα τρίτα γενέθλια του παιδιού.

Ισχύει μάλιστα το αντίθετο: Οι βασικές πτυχές της λειτουργίας του εγκεφάλου (η ικανότητα να βλέπουμε και να ακούμε αποτελεσματικά), εξαρτώνται σημαντικότατα από πολύ πρώιμες εμπειρίες στις πτυχές της συναισθηματικής ανάπτυξης. Οι περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για λειτουργίες υψηλότερων επιτελικών λειτουργιών, επηρεάζονται επίσης έντονα από πρώιμες επιρροές, αλλά συνεχίζουν να αναπτύσσονται στην εφηβεία και την πρώιμη ενηλικίωση. Η βασική αρχή είναι βέβαια είναι: «Νωρίτερα είναι καλύτερη από αργότερα». Όμως, το παράθυρο ευκαιριών για τους περισσότερους τομείς ανάπτυξης παραμένει ανοιχτό πολύ πέρα από την ηλικία των 3 ετών και παραμένουμε ικανοί να μάθουμε τρόπους να «επεξεργαστούμε» καλά τις προηγούμενες αρνητικές επιπτώσεις ακόμα και στα ενήλικα χρόνια.

5. Η σοβαρή αμέλεια φαίνεται να είναι τουλάχιστον τόσο μεγάλη απειλή για την υγεία και την ανάπτυξη όσο και η σωματική κακοποίηση. Πιθανά μάλιστα, ακόμα μεγαλύτερη.

Σε σύγκριση με τα παιδιά που έχουν υποστεί καθαρή σωματική κακοποίηση, τα μικρά παιδιά που έχουν υποστεί παρατεταμένες περιόδους παραμέλησης, παρουσιάζουν πιο σοβαρές γνωστικές διαταραχές, προβλήματα προσοχής, γλωσσικά ελλείμματα, ακαδημαϊκές δυσκολίες, συμπεριφορά απόσυρσης και προβλήματα αλληλεπίδρασης με τους ενήλικες. Αυτό υποδηλώνει ότι η παρατεταμένη διακοπή αλληλεπιδράσεων στις πρώιμες σχέσεις μπορεί να είναι πιο επιζήμια για την αναπτυσσόμενη αρχιτεκτονική του εγκεφάλου από ότι το φυσικό τραύμα. Είναι λάθος λοιπόν το ότι συχνά δίνουμε λιγότερη προσοχή στη σοβαρή αμέλεια από ότι στη σωματική κακοποίηση.

6. Τα μικρά παιδιά που έχουν εκτεθεί σε αντιξοότητες ή βιαιότητες δεν αναπτύσσουν υποχρεωτικά διαταραχές που σχετίζονται με το άγχος και δεν θα εξελιχτούν υποχρεωτικά σε βίαιους ενήλικες.

Παρόλο που τα παιδιά που έχουν αυτές τις εμπειρίες αντιμετωπίζουν σαφώς μεγαλύτερο κίνδυνο για δυσμενείς επιπτώσεις στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και -στην πορεία- προβλήματα με επιθετική συμπεριφορά, δεν είναι καταδικασμένα να αποκτήσουν αυτή την εικόνα. Μπορούν να βοηθηθούν ουσιαστικά εάν δημιουργηθούν έγκαιρες και αξιόπιστες σχέσεις με άλλους υποστηρικτικούς φροντιστές και παρέχονται κατάλληλες θεραπευτικές παρεμβάσεις ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε παιδιού.

7. Η απλή απομάκρυνση του παιδιού από ένα επικίνδυνο περιβάλλον δεν θα αντιστρέψει αυτόματα τις αρνητικές επιπτώσεις αυτής της εμπειρίας.

Είναι φυσικά αυτονόητο ότι τα παιδιά που εκτίθενται σε επιβλαβείς καταστάσεις πρέπει να απομακρύνονται αμέσως από αυτές. Παρομοίως, τα παιδιά που υφίστανται σοβαρή παραμέληση θα πρέπει να λάβουν το συντομότερο δυνατόν μία διορθωτική φροντίδα. Τα παιδιά λοιπόν που έχουν εκτεθεί σε τραυματικές εμπειρίες, πρέπει να μεταφερθούν άμεσα σε περιβάλλοντα που αποκαθιστούν την αίσθηση της ασφάλειας, του ελέγχου και της προβλεψιμότητας. Επιπρόσθετα συνήθως απαιτείται θεραπευτική και  υποστηρικτική φροντίδα για να διευκολυνθεί η ανάρρωσή τους.

8. Η ανθεκτικότητα απαιτεί σχέσεις, όχι σκληρό «ηρωισμό», ατομικισμό και εγωκεντρισμό.

Η ικανότητα προσαρμογής και ποιότητας ζωής κατά των αντιξοοτήτων αναπτύσσεται μέσω των υποστηρικτικών σχέσεων αλληλεπίδρασης, των βιολογικών συστημάτων και της γονιδιακής έκφρασης. Η ευρέως διαδεδομένη αλλά λανθασμένη πεποίθηση μέχρι τώρα ήταν ότι οι άνθρωποι δεν χρειάζεται παρά απλά να επιστρατεύσουν μόνο μια «ηρωική» δύναμη χαρακτήρα. Τώρα όμως πια, η επιστημονική έρευνα μας αποδεικνύει ότι η αξιόπιστη παρουσία τουλάχιστον μιας υποστηρικτικής σχέσης και πολλαπλών ευκαιριών για την ανάπτυξη αποτελεσματικών δεξιοτήτων αντιμετώπισης αποτελούν τα βασικά δομικά στοιχεία για την ενίσχυση της ικανότητας να αντιδρούμε αποτελεσματικά σε σημαντικές αντιξοότητες.