Άρθρογραφία

Το Κοινωνικό στίγμα της διαφορετικότητας

Η διαφορετικότητα είναι μέρος της καθημερινής μας ζωής. Καθημερινά ερχόμαστε σε επαφή με ανθρώπους που φέρουν κάποια χαρακτηριστικά τα οποία τους διαφοροποιούν από τον λεγόμενο «φυσιολογικό μέσο όρο». Στα πλαίσια της κοινωνικής ζωής η ιδιαιτερότητα και η διαφορετικότητα είναι στενά δεμένες με την έννοια του «κοινωνικού στίγματος» που οδηγεί τελικά στον κοινωνικό αποκλεισμό των ατόμων. Υπάρχουν διάφορα είδη κοινωνικού στίγματος:

Το στίγμα που αναφέρεται σε σωματικά γνωρίσματα (όπως αναπηρία, σωματική δυσπλασία, γήρας), το στίγμα που αναφέρεται σε ψυχικά γνωρίσματα (όπως ψυχική ασθένεια, εθισμός σε ουσίες) ή σε κοινωνικοοικονομική κατάσταση (όπως μετανάστευση, φτώχεια, ανεργία) κ.ά.

Το «κοινωνικό στίγμα» είναι μια ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από κάποιον το δικαίωμα της κοινωνικής αποδοχής και της ισότιμης συμμετοχής στην κοινωνική ζωή.

Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι διακρίσεις είναι έννοιες που βρίσκονται σε στενή συνάρτηση με την  έννοια του κοινωνικού στίγματος.

Τα στερεότυπα ορίζονται ως αρνητικές κυρίως γνωστικές δομές που προκαθορίζουν τη συμπεριφορά του ατόμου (για παράδειγμα η αρνητική πεποίθηση ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια  είναι επικίνδυνα).

Οι προκαταλήψεις είναι γνωσιακές και συναισθηματικές αντιδράσεις που αναπτύσσονται όταν ένα άτομο ή ομάδα ενστερνίζεται τα αρνητικά στερεότυπα (για παράδειγμα όταν αποδέχομαι την άποψη ότι τα άτομα  με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα και τα φοβάμαι). Συνήθως δεν ελέγχεται το κατά πόσον η αρνητική αυτή προκατάληψη είναι δικαιολογημένη.

Διάκριση είναι η συμπεριφορά που ακολουθεί την προκατάληψη (για παράδειγμα πιστεύω ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα, τα φοβάμαι και αποφεύγω να έρθω σε επαφή μαζί τους). Με λίγα λόγια οι διακρίσεις είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που ξεκινά όταν κάποιος χαρακτηρίζεται ως διαφορετικός.

Τα στιγματισμένα άτομα αντιμετωπίζονται αρνητικά από την κοινωνία και συχνά τους αποδίδεται άμεσα ευθύνη για την κατάστασή τους χωρίς να εξετάζονται άλλοι παράγοντες. Συνήθως γίνεται εστίαση στα διαφορετικά χαρακτηριστικά και στις υπάρχουσες μειονεξίες χωρίς παράλληλα να γίνεται προσπάθεια να κατανοηθεί το «γιατί»  της διαφορετικότητας και χωρίς να γίνεται παράλληλα εστίαση στα υπόλοιπα λειτουργικά και δημιουργικά χαρακτηριστικά του ατόμου.

Η άνιση και άδικη αυτή αντιμετώπιση της διαφορετικότητας πηγάζει πολλές φορές από μια αίσθηση ανωτερότητας των ανθρώπων που θεωρούν τους εαυτούς τους φυσιολογικούς.

Οι πιο συχνές διακρίσεις στην κοινωνία αφορούν τα άτομα με κάποιου είδους αναπηρία ή μειονεξία  και τα άτομα με κάποια εμπειρία ψυχολογικής ή ψυχιατρικής απόκλισης.

Διαβάστε:  Ρατσισμός: πως θα διδάξουμε στα παιδιά τον σεβασμό στην διαφορετικότητα

Τα συγκεκριμένα ειδικά χαρακτηριστικά αυτών των κοινωνικών ομάδων μεγαλοποιούνται, γενικεύονται και απολυτοποιούνται σε ακραίο πολλές φορές βαθμό. Έτσι δημιουργούνται στερεοτυπικές εικόνες για τον «τρελό», για τον «ανάπηρο», τον «ξένο». Το άτομο που ανήκει σε κάποια από αυτές τις κοινωνικές ομάδες έχει ν’ αντιμετωπίσει, εκτός από τη δυσκολία – μειονεξία και μία «δεύτερη αρρώστια», ίσως πιο δύσκολη από την κύρια, που δεν είναι άλλη από το κοινωνικό στίγμα .

Το κοινωνικό στίγμα επιβαρύνει την κατάσταση του ατόμου και την συμπτωματολογία του και έχει βρεθεί σε έρευνες ότι σχετίζεται με την επιδείνωση της πορείας αποκατάστασής του. Επίσης επηρεάζει άμεσα την αυτοπεποίθηση και την αυτοεκτίμηση του ατόμου, καθώς αποτελεί ισχυρό πλήγμα στον αυτοσεβασμό του.

Δε θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το δυσκολότερο ζήτημα που έχει να αντιμετωπίσει ένα άτομο το οποίο παρουσιάζει διαφορετικότητα  δεν είναι τόσο η διαφορετικότητα αυτή καθ’ εαυτή, όσο η αρνητική στάση της κοινωνίας απέναντι στη διαφορετικότητά του.

Σε πολλές περιπτώσεις τα άτομα με κάποια ιδιαιτερότητα αντιμετωπίζονται ως εντελώς ανίκανα όντα, πλήρως εξαρτώμενα και ανήμπορα. Πολλοί άνθρωποι δυσκολεύονται να επικοινωνήσουν με κάποιο άτομο με ιδιαιτερότητα.

Στα παραπάνω συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό τα Μ.Μ.Ε. (κυρίως η τηλεόραση), τα οποία δημιουργούν τη δημόσια εικόνα της «τρέλας» και της «αναπηρίας» και τη διαιωνίζουν. Μεγάλο επίσης ρόλο παίζει, όπως σε όλα τα ζητήματα, η ελλιπής και ανεπαρκής παιδεία, η έλλειψη ενημέρωσης και  ευαισθητοποίησης πάνω σε ζητήματα σχετικά με τη διαφορετικότητα.

Είναι αλήθεια πως πολλά άτομα δε γνωρίζουν πώς να φερθούν σ’ ένα άτομο με αναπηρία ή κάποιου είδους απόκλιση και γίνονται, χωρίς πάντα να το συνειδητοποιούν, φορείς στερεοτύπων και προκαταλήψεων με συχνές αντιδράσεις το επίμονο κοίταγμα, τις αδιάκριτες ερωτήσεις και τελικά τη συμπεριφορά απόρριψης των ατόμων αυτών.

Όσον αφορά τα προβλήματα ψυχικής υγείας, είναι τελικά πολύ πιο συχνά από όσο πιστεύει η επικρατούσα κοινωνική αντίληψη. Σύμφωνα με διεθνείς επιστημονικές έρευνες το 1/5 των ενηλίκων έχει βιώσει τουλάχιστον μια φορά σε κάποιο στάδιο της ζωής του κάποια εμπειρία ψυχικής δυσλειτουργίας…

Είναι γεγονός πως τα όρια ανάμεσα στο «φυσιολογικό» και το «παθολογικό» είναι πολλές φορές δυσδιάκριτα και  πολύ εύκολα μπορεί να περάσει ο καθένας από εμάς από τη μία κατηγορία στην άλλη.

Οι έννοιες της «υγείας» και της «αρρώστιας», του «κανονικού» και του «μη κανονικού», του «φυσιολογικού» και του «μη φυσιολογικού» είναι σχετικές και όχι απόλυτες και εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, κυρίως από το κοινωνικό, πολιτισμικό και ιστορικό πλαίσιο που επικρατεί κάθε φορά.

Διαβάστε:  Ρατσισμός & Διαφορετικότητα στο σχολείο και την κοινωνία

Είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου πως η υγεία και η αρρώστια έχουν μεταξύ τους σχέση ανταγωνισμού και ενότητας και αποτελούν δύο διαλεκτικούς πόλους ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο. Ο ΚΑΘΕΝΑΣ ΜΑΣ μέχρι τη στιγμή του θανάτου του είναι ταυτόχρονα φορέας  ΑΡΡΩΣΤΙΑΣ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑΣ, καθώς η αρρώστια αποτελεί πάντα μέρος της ζωής. (Franco Basaglia). Άρα λοιπόν οι παραπάνω έννοιες δε θα πρέπει να απολυτοποιούνται και να απομονώνονται ως φαινόμενα, αλλά να γίνεται κάθε φορά προσπάθεια να κατανοηθούν μέσα στο πλαίσιο στο οποίο εμφανίζονται.

Σημαντικό επίσης είναι να μη γίνεται μονομερής εστίαση στο «σύμπτωμα» μιας αρρώστιας, μιας πάθησης, οποιασδήποτε μορφής διαφορετικότητας, να μην απομονώνεται δηλαδή το σύμπτωμα από την ιστορία του ατόμου, το να μην καταργείται η συνολική υπόσταση και προσωπικότητα του ατόμου όπως και το να μην παραβιάζονται , έστω και άθελά μας,  βασικά ανθρώπινα δικαιώματα, όπως το δικαίωμα όλων των ανθρώπων στην ισότιμη αντιμετώπιση.

Ένα άτομο με οποιουδήποτε είδους διαφορετικότητα (ψυχική, κινητική, οικονομική, πολιτισμική, κοινωνική, αισθητηριακή – π.χ: προβλήματα όρασης, ακοής, ομιλίας) πέρα από τη διαφορετικότητα που το κάνει να ξεχωρίζει από το κοινωνικό σύνολο, έχει και μια σειρά από άλλα λειτουργικά χαρακτηριστικά τα οποία αξίζει να πλησιάσουμε και να γνωρίσουμε , ξεπερνώντας το φόβο και την προκατάληψη για το «διαφορετικό» , υπερβαίνοντας στην πράξη τα  στερεότυπα που μας κρατάνε δέσμιους στην επαφή μας με το συνάνθρωπο.

Η εμπειρία δείχνει ότι η επαφή με τα άτομα που βιώνουν κάποιου είδους διαφορετικότητα έχει τελικά να μας προσφέρει πολλά, καθώς μπορούμε ν’ αντλήσουμε πολύτιμα διδάγματα ζωής.

Αξίζει τον κόπο να κάνουμε  όλοι εμείς οι «φυσιολογικοί» ένα βήμα μπροστά, να συντελέσει ο καθένας από εμάς στο σπάσιμο των στερεοτύπων, στην κατάργηση των μύθων σχετικά με τη διαφορετικότητα, αξίζει τον κόπο ν’ αγκαλιάσουμε ως κοινωνία όλους αυτούς τους συνανθρώπους μας που μέσα από τον αγώνα που διεξάγουν σε τόσο αντίξοες κοινωνικές συνθήκες, επιβεβαιώνουν κάθε στιγμή στην πράξη αυτό που ονομάζουμε ανθρώπινη δύναμη, αξιοπρέπεια, πάλη για ζωή!

Ζιάννη Αφροδίτη – Ψυχολόγος

της ΚΜΨΥ Κεφαλονιάς – Ζακύνθου – Ιθάκης

Πηγή
www.metavasi.gr
Αντιστοιχισμένο

Σχετικά Άρθρα

Back to top button